بخش نخست| کرونا و سیاست‌های فرهنگی رسانه‌ای

اشاره: کرونا ویروس امروز به یکی از مهمترین دغدغه‌های جوامع بشری بدل شده است؛ آنجا که علم و تکنولوژی قدرت اصلی و همه چیز به حساب می‌آمد، اکنون عاجز از برخورد با یک ویروس مانده است و هر روز کرونا تلفات بیشتری از انسان های پر مدعا می گیرند.

کرونا هراسی به عنوان دستور کار رسانه‌های غربی برای ملت ایران در نظر گرفته شده است و سعی می‌کنند وقایع را در ایران بزرگتر چیزی که هست جلوه دهند.

این دوگانگی برخورد رسانه‌ای در غرب و جوامع دیگر را کنار بگذاریم، باید ببینیم که رسانه‌های داخلی چه وظیفه‌ای در اداره این اوضاع دارند.

حجت‌الاسلام دکتر سید محمد حسین هاشمیان، استاد حوزه و دانشگاه و مدیر کل مطالعات راهبردی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه، در گفت‌وگو با خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا درباره مسائل مختلفی از جمله سیاست‌های فرهنگی رسانه‌ای اشاره کرده است که قسمت اول از متن آن در ذیل از نظر می‌گذرد.

برای دیدن فیلم این بخش از متن کلیک کنید

کرونا از تفکر مادی تا عجز بشریت

هر پدیده‌ای مانند پدیده‌های اجتماعی و طبیعی، دارای ظاهر یا واقعیت بیرونی و باطن یا حقیقت و معنا است؛ در تعالیم اسلامی بر این تأکید شده است که از ظاهر پدیده‌ها عبور و معنا و حقیقت آن را درک کنیم؛ رسول اکرم (ص) در یکی از ادعیه به خداوند متعال می‌فرماید «اَلَلَّهُمَّ اَرِنِی الْاَشْیَاءَ کَمَا هِیَ؛ خدایا حقیقت پدیده‌ها را به من نشان بده» ؛ یعنی تنها واقعیت بیرونی را نبینیم، بلکه حقیقت این پدیده‌ها را درک کنیم.

پدیده ویروس کرونا هم واقعیتی دارد که یک بیماری جهانی است و در سطح گسترده‌ای بشر معاصر که ادعای علم و دانش داشت و تصور می‌کرد بر همه آسیب‌ها و آفت‌ها غلبه دارد، فهمید که اینطور نیست و هنوز ضعیف است؛ به تعبیر قرآن «خُلِقَ الْإِنْسانُ ضَعِيفاً»

اما حقیقت و معنای این پدیده چیست؟ معنا و حقیقتی که به عنوان جامعه‌ای اسلامی برای این پدیده قائل می‌شویم در مواجهه ما با آن مؤثر است؛ بی هیچ شک و شبهه‌ای مواجهه ما با بیماری کرونا، با مواجهه چین کمونیسم که مهد نگاه ماتریالیستی معاصر، و خیلی کشورهای دیگر که نگاه مادی گرایانه، که به خدا اعتقادی ندارد و حقیقت و معنایی فراتر از ماده را تصور نمی‌کند متفاوت است.

این نگاه مادی‌گرایانه اساس را به همین واقعیت بیرونی و ماده می‌دهد و می‌گوید یک بیماری آمده است که باید از آن اجتناب کنیم؛ بله این ظاهر امر هست و ما هم این را قبول داریم، اما حقیقت و معنای این پدیده چیست؟ نگاه تمدنی مدرن نمی‌تواند به این مسأله ورود پیدا کند؛ اینجاست که تمدن اسلامی می‌تواند به ما کمک کند. حقیقت و معنای این پدیده سنت ابتلای الهی است.

خداوند متعال در سوره مبارکه عنکبوت می‌فرماید «أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ؛ عده اى از آن‌ها کشته شدند و عده اى رهائى یافتند» در همین سوره هست «وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَ لَيَعْلَمَنَّ الْكاذِبِينَ» آیا مردم فکر می‌کنند به همین که گفتند ما ایمان آوردیم کافی است؟ ما این‌ها را امتحان نمی‌کنیم؟ بلکه ما همه افرادی که قبل از این امت و این قوم بودند را ابتلا داشتیم برایشان و امتحان کردیم تا بفهمیم چه افرادی صادق بودند به عنوان ایمان آورندگان واقعی و چه افرادی کاذب بودند». بنابراین باید سنت ابتلای الهی را بفهمیم و پدیده کرونا را در چارچوب سنت ابتلا درک کنیم.

بیماری یک ابتلا و آزمایش الهی و یک سنت الهی است؛ در این سنت الهی، فرد، خانواده‌اش و جامعه به هر حال باید در چارچوب سنت‌های الهی اولاً معنا و حقیقت این پدیده را بفهمد و بعد تکلیف خود را هم بر آن اساس تعریف کند؛ تکلیف ما صبر، توکل، رضا، شکر و افزون بر آن دفع ضرر است.

به تعبیر قرآن «وَ لا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ» جان انسان و سلامت انسان باید حفظ شود و نباید خود را با دستان خویش به هلاکت بیاندازد؛ رجوع به متخصص و رعایت بهداشت در چارچوب سنت الهی ابتلا قابل درک است؛ لیکن فقط به یک نگاه مادی بسنده نمی‌شود.

دعا، تزرع و درخواست از خداوند برای دفع بلا نیز باید در کنار رعایت موارد پیشین باشد؛ خداوند فقط خالق نیست بلکه رب العالمین هم هست؛ رب یعنی ربوبیت دارد و جهان را مدیریت می‌کند و این ابتلایی است که با تضرع به پروردگار، «فَأَخَذْناهُمْ بِالْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ يَتَضَرَّعُونَ؛ این‌ها به دشواری و سختی مبتلا شدند تا تضرع کنند» و این تضرع و این دعا به تعبیری سبب رفع بلا و سربلند بیرون آمدن از این ابتلای الهی می‌شود.

برای دیدن فیلم این بخش از متن کلیک کنید

مرگ آگاهی؛ تهدید یا فرصت

باید ظاهر و باطن پدیده‌های عالم را با همدیگر درک کنیم؛ ظاهر پدیده کرونا، یک بیماری است، اما باطن آن یک ابتلای الهی در زمره سنت‌های الهی است. در این روزها، جامعه دچار یک شوک بزرگ شده است؛ بعضی خانواده‌ها عزیزانی را از دست داده‌اند و این پدیده هراسی در سطح جامعه ایجاد کرده است.

از منظر دینی، کرونا یک بیماری است که درصدی از افراد در ابتلا به آن می‌میرند؛ ما در ابتلای به این بیماری از دو حال خارج نیستیم، یا از گروه بزرگتری هستیم که بهبود پیدا می‌کنند، یا در زمره افرادی هستیم که جان خود را از دست می‌دهند؛ این آگاهی و مواجهه با مرگ تنها یک تهدید اجتماعی نیست، بلکه یک فرصت است.

در تعالیم الهی و روایات داریم که «اگر انسان به مرگ خودش روزانه تأمل کند (به مرگ آگاهی برسد)، خیلی از مقامات عرفانی را درک می‌کند»؛ شاید تاکنون به خیلی مسائل اهمیت نمی‌داده است اما اکنون خیلی از حرام و حلال‌ها را رعایت می‌کند؛ به تعبیر امام علی (ع) «مرگ فقط برای دیگران نوشته نشده است، بلکه برای من هم هست»؛ با این دید، این بیماری یک فرصت تزکیه جامعه است؛ به تعبیر قرآنی «برای تذکر به جامعه است».

از سوی دیگر مرگ در اسلام بر خلاف نگاه ملحدانه ماتریالیستی مدرن به معنای نابودی نیست؛ در سوره مبارکه ملک می‌خوانیم «الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَياةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا» خداوند می‌فرماید نخست مرگ را خلق کردم بعد حیات را؛ بنابراین مرگ خلق شده است و ماهیت وجودی دارد، ماهیت عدمی ندارد؛ با مرگ، از یک ساحت حیات به ساحت دیگری وارد می‌شویم؛ چگونگی مواجهه جامعه با این پدیده بسیار مهم است. بنابراین این یک فرصت است

اما بسیار مهم است که ما آداب پدیده مرگ را درست به جا آوریم؛ تا جایی که می‌توانیم اعمال و واجباتی که برای متوفای مؤمن و مسلمان وجود دارد را کامل رعایت کنیم؛ با یاری خداوند متعال الان با فتاوایی که مراجع عظام دادند و ورودی که رهبر معظم انقلاب داشتند غسل، کفن و دفن این درگذشتگان هم در حال اجرا است؛ امیدواریم با فروکش کردن بحران کنونی، مراسم ترحیم هم که تسلای خاطر بازماندگان است انجام شود.

البته الان هم امکان دارد با وسایل ارتباطات جمعی که وجود دارد، این مراسم انجام شود که تسلای خاطر این عزیزان باشد؛ اضطراب برخی افراد از این است که بحران کنونی عزیزانی را از جمع ما جدا کرده است و حتی نتوانسته‌ایم مراسم‌هایی که در سنت و آیین ما کارکردهای مثبتی برای آرام کردن و تسلای خانواده متوفیان بود را انجام دهیم.

به هر حال ما در ابتلا به بیماری کرونا که در زمره سنت الهی است بایستی با یک نگاه حقیقت‌بین، نه یک نگاه تنها واقعیت‌بین، به این پدیده نگاه کنیم.

برای دیدن فیلم این بخش از متن کلیک کنید

بحران کرونا و پیامدهای فرهنگی و اجتماعی آن

در ادبیات حکمرانی و حکومت‌داری، برای پیشرفت و تعالی یک جامعه، دیدگاه‌های عاملیت و خادمیت وجود دارد؛ در دیدگاه عاملیت، اعضای حاکمان، دولتمردان و دیگر اعضای جامعه تنها به خود و نزدیکانشان فکر می‌کنند و منفعت شخصی را بر منفعت جامعه بر می‌گزینند.

دیدگاه مقابل که دیدگاه خادمیت است، هم جامعه و هم حاکمان، به دنبال منفعت و مصلحت جامعه هستند؛ حتی در جایی ایثار و از خود گذشتگی می‌کنند و خودشان را فدا می‌کنند تا این مصلحت رقم بخورد.

در مواجهه با پدیده کرونا و این سنخ بحران‌ها اگر جامعه در سطح مردم، نخبگان، پزشکان، نهادها، حوزه‌های علمیه، روحانیت یا حاکمان، با دیدگاه خادمیت برخورد کنند و خودشان را برای مصلحت جامعه وقف و ایثار کنند، جامعه می‌تواند بحران را پشت سر بگذارد؛ امروز به واقع بخش زیادی از پزشکان، کادر درمانی و پرستاران علیرغم اینکه در معرض تهدیدات جدی قرار دارند، خودشان را وقف کرده‌اند.

اما فقط قشر پزشکان و پرستاران نیستند که با وقف خودشان در چارچوب دیدگاه خادمیت می‌توانند جامعه را در گذر از این بحران کمک کنند، بلکه این بحران، تبعات فرهنگی و اجتماعی دارد که در مدیریت این پیامدها، طلاب و روحانیان می‌توانند نقش آفرین باشند، همانطور که این روزها شاهد از خود گذشتگی این عزیزان نیز بوده‌ایم.

در حالی که خطرات جانی جدی برای افراد در تماس مستقیم با بیماران مبتلا به این بیماری وجود دارد و بسیاری از مردم از فضای بیمارستان گریزان هستند، طلبه‌ها حضور دارند؛ هم حضور دارند و هم هر کار خدماتی و پیش پا افتاده‌ای را انجام می‌دهند.

حضور فرهنگی این عزیزان هم قابل توجه است؛ در ایام آخر سال که فرد در روز پدر قرنطینه شده بود؛ جدای از خانواده، هیچ کسی نمی‌تواند عیادت برود؛ طلاب این افراد را دلداری می‌دادند و با این‌ها یک تعامل فرهنگی و معنوی داشتند؛ این ظرفیت فوق العاده مبارک است؛ امروز یک میدان خدمتی را شاهد هستیم که طلاب عزیز ما در این میدان به واقع می‌درخشند.

امروز در این فضا تکلیف رسانه‌های جمعی، هم رسانه ملی و هم شبکه‌های اجتماعی است که واقعیت زیبای بیرونی این پدیده را با پوشش رسانه‌ای موفق اطلاع‌رسانی کنند؛ امروز این تکلیف بسیار مهم است که قدر زیادی از پیامد فرهنگی و اجتماعی این پدیده چه در فضای بیمارستان‌ها و چه در فضای عمومی جامعه، به وسیله طلاب و روحانیان مدیریت می‌شود.

کرونا پدیده‌ای نیست که فقط با یک نگاه مادی و جنبه بهداشت و درمان آن دیده شود؛ بلکه باید با یک نگاه معنوی و فرهنگی، پیامدهای دیگرش در نظر گرفته شود؛ این یک آزمون الهی است که جامعه با آن روبرو است؛ ما در این آزمون الهی موظف به دعا، توکل، تکافل اجتماعی، همیاری و همدردی هستیم.

روحانیان با توجه به جایگاهی که در اقشار مختلف جامعه دارند، می‌توانند این ارزش‌ها را تبلیغ و ترویج کنند تا بتوانیم این بحران را پشت سر بگذاریم.

برای دیدن فیلم این بخش از متن کلیک کنید

واقعیت سازی رسانه های غربی درباره کرونا در ایران

در حوزه سیاستگذاری رسانه دو دیدگاه وجود دارد؛  دیدگاه اول این است که رسانه‌ها تنها ابزاری برای نمایش و اطلاع‌رسانی درباره رخدادها و واقعیت‌های اجتماعی هستند؛ که این دیدگاه طرفدار چندانی ندارد.

دیدگاه دوم که دارای طرفداران بیشتری است، اینگونه می‌نگرد که رسانه‌ها درست است که در ظاهر، واقعیت‌ها را نمایش می‌دهند، اما در واقع ابزاری برای واقعیت‌سازی هستند؛ چه بسا با برجسته‌سازی پدیده‌های اجتماعی خاص، آن‌ها را سمت و سوی خاصی می‌بخشند، افکار عمومی و نگرش آن‌ها را نسبت به آن پدیده به شکل ویژه‌ای طراحی و مدیریت می‌کنند.

در مواجهه با پدیده ویروس کرونا هم امروز شاهد چنین سیاست رسانه‌ای از سوی رسانه‌های غربی بویژه درباره ایران هستیم؛ پدیده کرونا واقعیتی دارد که بخش زیادی از اعضای جامعه درگیر شده‌اند، باید اطلاع‌رسانی کنیم، مردم را آموزش دهیم که در مواجهه با این پدیده چگونه رفتار کنند، مدیریت درستی در سطح کلان جامعه داشته باشیم و این بحران را به یاری خدا پشت سر بگذاریم.

اما بخش زیادی از کرونا هراسی که رسانه‌های غربی دنبال می‌کنند، ناشی از سیاست‌گذاری رسانه است؛ یعنی رسانه واقعیت را بزرگ می‌کند؛ ما به عنوان یک مسأله اجتماعی امروز باید کرونا را در صدر مسائل حوزه‌های بهداشت، درمان، فرهنگ و اقتصاد خود ببینیم؛ تنها به حوزه‌های بهداشت و درمان بسنده نکنیم بلکه تبعات فرهنگی و اقتصادی این پدیده را هم ببینیم.

بخش زیادی از جامعه با این بحث درگیر هستند؛ به جهت معیشت کارگرانی روز مزد هستند که اگر در خانه بمانند باید چه کار کنند؟  اما این کرونا هراسی نسبت به این قصه آسیب‌هایی دارد، ما باید ضمن اینکه واقعیت را می‌ببینیم و کوتاهی نمی‌کنیم، اما بیش از حد این را برجسته نکنیم.

نظریه‌پرداز غربی، آقای «ژان بودریار» در مفهوم «حاد واقعیت» خود می‌گوید «امروز رسانه‌ها یک وقعیت‌هایی را می‌گیرند که شاید در حد بالای اثرگذاری نیستند، اما این اخبار صحیح را با اخبار کذب طوری به هم می‌آمیزند و بزرگ می‌کنند که بازنمایی رسانه‌ای گسترده‌ای پیدا می‌کند و جامعه با پدیده‌ای روبرو می‌شود که بخشی از آن واقعیت، اما بخشی دیگر دروغ است و تبعات آن در عرصه‌های مختلف جامعه خسارت بار می‌شود»

بنابراین ما در مواجهه با کرونا باید سیاست رسانه‌ای معقولی در پیش گیریم؛ واقعیت را دقیق، درست، به هنگام اطلاع‌رسانی کنیم، در دام رسانه دشمن قرار نگیریم؛ بازنمایی رسانه‌ای اغراق آمیز کرونا هراسی نکنیم که به تعبیر پزشکان حتی سیستم ایمنی فردی که مرتب می‌هراسد ضعیف شود و حتی ممکن است که به لحاظ بهداشتی تهدید جدی‌تری برای سلامتی اعضای جامعه باشد.

برای دیدن فیلم این بخش از متن کلیک کنید

چگونه از اوقات فراغت خود در منزل استفاده کنیم

یکی از پیامدهایی که بیماری کرونا به جامعه تحمیل کرده است، قرنطینه و خانه نشینی اعضای جامعه است؛ مکرر پزشکان توصیه می‌کنند «تا حد مقدور از خانه بیرون نروید»، «در خانه بمانید تا در امان بمانید» که بسیار مهم است؛ اما این خانه نشینی به حتم پیامدهایی فرهنگی، اجتماعی به همراه دارد که ما به عنوان سیاستگذار فرهنگی و رسانه‌ای باید در این باره تأمل کنیم.

هر چند که یکی از بهترین راهکارها این است که ما دور کاری را در این ایام توسعه دهیم، تا آلودگی هوا و مصرف سوخت کاهش پیدا کند، اما به هر حال در خانه نشستن باعث افزایش اوقات فراغت افراد می‌شود؛ این در خانه نشستن یک تهدید است اما می‌توانیم آن را به فرصت تبدیل کنیم.

حال باید برای این اوقات فراغت که یکی از بحث‌های سبک زندگی است برنامه‌ریزی کنیم؛ برای این اوقات باید از طریق رسانه آموزش داده شود؛ این زندگی مدرن با فشارهای اقتصادی باعث شده است که خیلی افراد زمان کمتری برای همسر و فرزندان خود بگذارند؛ الان می‌توانند این با هم بودن را غنیمت شمرده و آن را فرصت بدانند.

با انجام بازی‌های خانوادگی، هم صمیمیت اعضای خانواده افزایش پیدا می‌کند و هم اوقات فراغت به وجود آمده به نحو مطلوبی مدیریت می‌شود که افسرده نشویم.

علاوه بر این بازی‌های خانوادگی کتاب هست؛ بزرگان ما مکرر می‌گویند جامعه باید بیش از این برای مطالعه وقت بگذارد؛ اکنون فرصت بسیار مناسبی است که به کتابخانه‌های خود رجوع کنیم، کتاب‌های نخوانده خود را مرور کنیم و حتی مسابقات کتابخوانی را برای مقاطع مختلف سنی و اقشار مختلف جامعه تدارک ببینیم.

می‌توان کتاب‌ها را در قالب کتاب‌های الکترونیک در اختیار مردم قرار داد که اتفاق مبارکی خواهد بود؛ کتاب‌هایی که هدفمند و امید آفرین باشند؛ بویژه در بحران فعلی که جامعه نیازمند امید است، کتاب‌هایی ارائه کنیم که انگیزه‌بخش و نشاط بخش باشند و بتوانند مفاهیم بسیار کارآمدی را متناسب با شرایط روز جامعه به مخاطبان عرضه کنند.

علاوه بر این‌ها، می‌توانیم چالش‌های رسانه‌ای را تدارک ببینیم تا کاربران رسانه ابتکاراتی که دارند را در گذراندن اوقات فراغت در کنار اعضای خانواده ضبط کنند و به اشتراک بگذارند؛ این کار می‌تواند یک چالش مؤثر در امید بخشی باشد. روش‌هایی جذاب برای نشاط آفرینی میان اعضای جامعه‌ای که این روزها بیشتر در خانه حضور دارند./836/ج